لزوم سنجش و ارزشیا بی در آموزش و پرورش

جایگاه و اهمیت سنجش و ارزشیابی در آموزش و پرورش

 ?مقدمه

یکی از شاخص های توسعه ی هر کشوری منابع انسانی آن است . پرورش نیروی انسانی کارآمد برای پاسخگویی به نیاز های هر جامعه مستلزم داشتن یک نظام آموزشی توسعه یافته و کارآمد است. در اکثر جوامع نظام آموزشی یکی از مهمترین نهاد های اجتماعی است که رشد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و همچنین شکوفایی استعداد های باالقوه ی افراد را عهده دار است . آموزش و پرورش هر کشوری برای تحقق اهداف خود نیاز به امکانات و تجهیزات و برنامه ریزی دارد . اگر چه منابع انسانی و امکانات برای نیل به اهداف از ملزومات هستند، اما کافی نیستند و برای تداوم عمر هر نظامی، بویژه نظام آموزش و پرورش نیاز به ارزشیابی تمام عناصر و اجزای آن است. برای پاسخگویی به  جایگاه ارزشیابی  در تعلیم و تربیت ابتدا سعی خواهیم کرد چند تعریف از ارزشیابی ارائه کنیم و سپس به اهمیت آن  در آموزش و پرورش بپردازیم .

تعریف ارزشیابی

اولین تعریف از ارزشیابی توسط تایلر ارایه شده است. از نظرتایلر ارزشیابی عمل مقایسه هدفها با عملکردهای برنامه است. بنابراین برای  پی بردن به موفقیت یا عدم موفقیت برنامه باید به تطبیق فراورده­های آن با هدفهای اصلی پرداخته شود (کیامنش، 1369). هومن(1375)به نقل از بیبای[1] ارزشیابی را به عنوان «فرایند نظام دار گرد آوری و نیز شواهدی که منجر به داوری ارزشی می­شود ودر نهایت به عمل می انجامد» ذکرمی­کند و به چند نکته که در این تعریف وجود دارد اشاره می­کند. این نکات  به شرح ذیل است:

1- نظام­مند بودن: اطلاعات باید در چهارچوب یک برنامه ریزی جمع آوری شود و برای ارزشیابی باید اطلاعاتی که از طریق شیوه­های مختلف جمع آوری اطلاعات اعم از مشاهده ،پرسشنامه ،مصاحبه و... بدست می­آید مدنظر قرار ­گیرد.

2- تفسیر شواهد: اطلاعات گرد آوری شده بدون تفسیر هیچ معنا و مفهومی نخواهد داشت بنابراین اطلاعات باید مرتب سازی مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار گیرد.

3- داوری ارزشی: ارزشیابی فراتر از توصیف صرف اطلاعات است ارزشیابی در مورد دستیابی به هدفهای تعیین شده و همچنین خود هدفها قظاوت می­کند.

همچنین ارزشیابی را چنین تعریف کرده­اند: « ارزشیابی فعالیت نظام مداری است که طی آن ملاک هایی برای ارزش گذاری تعیین می شوند . اطلاعاتی درباره ی وضعیت موضوع یا پدیده ی مورد نظر فراهم می آید و با مقایسه ی این دو ( وضع موجود و ملاک ها ) . از ارزش و سودمندی موضوع یا پدیده خبر داده می شود» ( موسی پور، 1376؛ به نقل طوسی پور، 1381، ص120) . کیامنش (1369) یک تعریف جامع را از استافیل بیم[2] و شینگ فیلد[3] نقل کرده است، بنابر این تعریف «ارزشیابی عبارت است از فرآیند تعیین کردن، بدست آوردن، و فراهم ساختن اطلاعات توصیفی و قضاوتی در مورد ارزش و مطلوبیت هدف­ها، طرح، اجرا و نتایج، به منظور هدایت تصمیم­گیری، خدمت به نیاز­های پاسخگویی و درک بیشتر از پدیده­های مورد بررسی».

تعریف فوق ارزشیابی را شامل سه مرحله­ی (تعیین کردن، بدست آوردن، فراهم ساختن)، چهار نوع تصمیم­گیری (برنامه­ریزی، ساختی، اجرایی، تکمیلی)، چهار نوع ارزشیابی (زمینه، درون­داد، فراگرد، برونداد)، دو نقش(تکوین ، پایانی)، دو نوع اطلاعات (توصیفی و قضاوتی) و سه هدف (تصمیم­گیری، پاسخ­گویی و درک پدیده­ها) می­داند.

 ?انواع ارزشیابی

ارزشیابی را با توجه به زمان اجرای آن می­توان به انواع مختلفی تقسیم کرد. سرمد (1372) به چهار نوع ارزشیابی اشاره می­کند:

الف) ارزشیابی از جریان کار: در این نوع ارزشیابی فرآیند کار از آغاز و به صورت گام به گام مورد بررسی قرار می­گیرد. یکی از محاسن این نوع ارزشیابی  دادن «بازخورد» فوری است و باعث رفع نقاط ضعف برنامه  در فرآیند اجرای آن خواهد شد.

ب) ارزشیابی مرحله به مرحله: هنگامی که ارزشیابی مداوم امکان پذیر نباشد. در این شیوه  برنامه به مراحلی تقسیم می­شود تا پس از اتمام هر کدام از این مراحل ارزشیابی از آن صورت گیرد و ضمن برطرف کردن نقاط ضعف احتمالی مرحله­ی انجام شده از بروز آن در مرحله­ی بعدی جلوگیری به عمل آید.

ج) ارزشیابی پایانی: اگر نتوان برنامه را به طور مداوم و یا مرحله به مرحله ارزشابی کرد، ارزشیابی در پایان کار انجام خواهد شد. از معایب این نوع ارزشیابی این است که خطاهای احتمالی فرآیند برنامه را نمی­توان جبران کرد.

د) ارزشیابی نتایج برنامه: این نوع ارزشیابی بیشتر در برنامه­های تولیدی و آموزشی کاربرد دارد تا معلوم شود که کلای تولید شده به چه میزانی مورد رضایت مصرف کننده بوده، یا دانش­آموختگان دوره­ی‌ آموزشی چقدر جذب بازارکار شده­اند.

? عناصر آموزش و پرورش

 هدف نظام تعلیم و تربیت تغییرات در علایق، نگرش­ها، مهارت­ها و به طور کلی تغییرات مطلوب در رفتار آدمی است. برای رسیدن به این رفتارهای مطلوب (اهداف) باید سایر عناصر آموزش و پرورش نیز مد نظر قرار گیرند. هدف، برنامه، روش، وسایل آموزشی و ارزشیابی پنج عنصر اصلی آموزش و پرورش می­باشند. این عناصر یک مجموعه­ی به هم پیوسته­ای را تشکیل می­دهند که در صورت تعادل و تعامل بین آن­ها نظام آموزشی هر کشوری می­تواند در مسیر توسعه گام بردارد.

رابطه­ی ارزشیابی با عناصر آموزش و پرورش

 ?هدف

یکی از کارکردهای ارزشیابی تعیین میزان تحقق هدف­های آموزش و پرورش است. ارزشیابی می تواند به برنامه ریزان کمک کند تا نقاط قوت و ضعف نظام آموزشی را برای نیل به هدف­ها تشخیص داده و برای تصمیم گیری های بعدی به منظور رشد و توسعه ی نظام آموزشی به کار بگیرند. برای ارزشیابی صحیح و منطقی، آشنایی با هدف­ها و بازده­های نظام آموزشی لازم است. عمل ارزشیابی باید فعالیت­های مربوط به ارزشیابی را با توجه به اهداف آموزش و پرورش انجام دهد. نتایج ارزشیابی ممکن است غیر واقع­بینانه بودن بعضی از هدف­ها را مشخص کند. احتمال دارد بعضی از هدف­ها با توانایی جسمی و ذهنی فراگیران هماهنگی نداشته باشد، و یا اینکه منابع و امکانات لازم برای رسیدن به اهداف در دسترس نباشد. بنابراین بعضی از اهداف پس از اجرای ارزشیابی ممکن است حذف شوند، تغییر کنند و یا اینکه هدف­های جدیدی به هدف­های قبلی اضافه شود(کیامنش، 1370).

 ?برنامه

به مجموعه اقداماتی که برای پیش­بینی فعالیت­ها، منابع، هزینه­ها، مکان و زمان لازم برای تحقق اهاف یک نظام انجام می­گیرد را برنامه می­گویند. ارزشیابی از برنامه برای رفع اشتباهای احتمالی آن ضروری است. با ارزشیابی از برنامه می­توان به سوالاتی از قبیل زیر پاسخ داد:

 آیا کلیه امکانات پیش­بینی شده در برنامه به طور کامل به کار گرفته شده است؟

آیااجرای برنامه طبق جول زمان­بندی پیش می­رود؟

?روش

دستیابی به هدف­هایی که توسط نظام آموزشی طرح ریزی می­شود مستلزم استفاده از برنامه و روش مناسب است. روش نقش مهمی در فرآیند یاددهی-یادگیری دارد. در روش­های یاددهی-یادگیری تمامی عناصر نظام آموزشی مد نظر قرار می­گیرد. روش­ها باید با توانایی ذهنی،علایق، نیازها و تجربات یادگیرنده تناسب داشته باشد.

 ?وسایل و امکانات آموزشی

مجموعه وسایلی که با توجه روش­های آموزشی برای اجرای برنامه­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، وسایل و تجهیزات آموزشی می­گویند. با ارزشیابی وسایل آموزشی می­توان به سوالاتی از قبیل ذیل پاسخ داد:

آیا وسایل و امکانات برای رسیدن به اهداف کافی است؟

آیا بودجه­ برای امرار معاش مجریان برنامه کافی است؟

آموزش و پرورش به عنوان یک سیستم

اگر به آموزش و پرورش به عنوان یک سیستم نگاه کنیم باید آن را متشکل از اجزایی بدانیم که برای رسیدن به اهداف آن سیستم در تعامل هستند. اجزای اصلی یک نظام یا سیستم عبارتند از درونداد، فرآیند و برونداد. درونداد در آموزش و پرورش شامل یادگیرنده، معلم، برنامه­ی درسی، فضای آموزشی،تجهیزات و تسهیلات آموزشی، تشکیلات و سازمان، بودجه و غیره می­باشد. فرآیند جریان یاددهی-یادگیری، فرآیند ساختی-سازمانی، و فرآیند پشتیبانی را شامل می­شود. فرآورده یا محصول شامل دانش­آموختگان، آثار علمی تولید شده و خدمات تخصصی است(بازرگان، 1381).

? درونداد

با ارزشیابی دروندادهای برنامه شرایط لازم برای اجرای فعالیت­های آموزشی مهیا می­شود. با تشخیص عدم تناسب هر کدام از دروندادها از طریق ارزشیابی می­توان به ترکیب متناسب دروندادها اقدام کرد. کیامنش( 1367) هدف اصلی ارزشیابی درونداد را کمک به تدوین یک برنامه برای ایجاد تغییرات آموزشی و حصول به اهداف تعیین شده ذکر می­کند. پس از مطالعه و شناخت محیطی که برنامه­ی جدید آ«وزشی در آن به اجرا در می­آید، باید تمامی عوامل تشکیل دهنده­ی برنامه­ی آموزشی به منظور تصمیم گیری در مورد چگونگی طراحی و ساخت برنامه تازه ارزشیابی شود. امکانات مالی و انسانی ، خط­مشی­ها، راهبردهای آموزشی، موانع و محدودیت­های موجود در سیستم آموزش مورد بررسی قرار قرفته و اطلاعات لازم در زمینه نوع و میزان استفاده از سیستم آموزشی جهت رسیدن به اهداف تعیین شده فراهم میگردد(ص87).

? فراگرد

اهمیت اصلی ارزشیابی فراگرد در فراهم آوردن بازخوردهای مناسب برای مجریان  برنامه است تا برنامه را طبق آنچه در طرح پیش­بینی شده به اجرا درآورده  و بر ضعف­ها و نارسایی­های طرح و مشکلات اجرایی آن در جریان اجرا غلبه نمایند. از طریق نظارت مداوم و دقیق بر اجرای برنامه، شرایط لازم جهت تصمیم گیری­های معقولانه در مورد اجرای برنامه فراهم می­گردد(همان، ص88). ارزشیابی از فرآیند یاددهی –یادگیری که از مهمترین فرآیندهای نظام آموزشی است باعث انتخاب روش­های مناسب با توجه به نیاز یادگیرندگان و در نظر گرفتن هدف­های آموزشی خواهد شد (بازرگان، 1381).

? برونداد

 با ازشیابی فرآورده­های آموزش و پرورش می­توان میزان مطلوبیت عملکرد آن را مشخص کرد(همان­منبع). ارزشیابی برون­داد اطلاعات لازم را برای تصمیم­گیری در مورد ادامه، توقف، تبدیل و تکرار برنامه فراهم می­آورد.از نتایج حاصل از ارزشیابی برونداد می­توان در مورد اثربخشی یک برنامه نظر داد(کیامنش، 1367).

? نتیجه­گیری

بنابر آنچه که گفته شد ارزشیابی،  فعالیت و برنامه­های آموزشی را در جریان اجرا مورد بررسی قرار می­دهد. نقاط ضعف را برای اصلاح و تجدید نظر مشخص می­سازد، و عدم تناسب بین عناصر آموزش و پرورش را روشن می­سازد. یکی از کارکردهای مهم ارزشیابی دادن بازخورد به مجریان برنامه­های آموزشی است تا بتوانند مناسب­ترین برنامه را تهیه و اجرا کنند. رابطه­ی بین ارزشیابی و تمامی عناصر آموزش و پرورش یک رابطه­ی متقابل و دوسویه است.

---

[1] . Beeby

[2] . Stufflebeam

[3] . Shinkfield